В каждом языке изначально закрепляются названия явлений, объектов и предметов окружающего мира, с которыми сталкивались, контактировали и имели дело в прошлом люди, а также элементов их хозяйственной деятельности. Сюда же относятся нименования частей тела человека и субъектов родственных отношений. В современном башкирском языке они представлены следующими лексическими единицами:
1. Небесные тела и небесная сфера: ҡояш ʻсолнцеʼ; күк ʻнебоʼ; йондоҙ ʻзвездаʼ, ай ʻлунаʼ.
2. Метеорологические явления: ел ʻветерʼ; өйөрмә ʻ вихрь, смерчʼ; буран ʻснежная буряʼ; дауыл ʻбуряʼ; аяҙ күк ʻясное небоʼ; һалҡын, һыуыҡ ʻхолодный, морозный; холод, морозʼ; еләҫ ʻпрохладныйʼ; йылы ʻтеплый; теплоʼ; эҫе ʻжаркий, знойныйʼ; һағым ʻмиражʼ; болот ʻоблакоʼ; томан ʻтуманʼ; дымлы, еүеш ʻвлажный, мокрый, слякотный, сыройʼ; ямғыр ʻдождьʼ; боҙ ʻлёд, град,ʼ; ҡар ʻснегʼ; яу- ʻпадать, лить, идти, сыпать, сыпаться (об атмосферных осадках)ʼ; бәҫ, сасҡау ʻинейʼ; яшен ʻмолнияʼ; яҡты ʻсветлый; светʼ; ҡараңғы ʻтёмный, сумрачныйʼ.
3. Ландшафт и водная среда: ер ʻземля, страна, местоʼ; тау ʻгораʼ; ҡая ʻскалаʼ; урман ʻлесʼ; ҡулҡы ʻрощаʼ; ҡыуаҡлыҡ ʻкустарникʼ; йырын, ʻоврагʼ; тигеҙлек ʻравнинаʼ; дала ʻстепьʼ; сүл ʻпустыняʼ; ҡыр, ялан ʻполеʼ; үҙән ʻдолинаʼ; шишмә ʻисточник, ключ, родникʼ; йылға ʻрекаʼ; һайлыҡ ʻмельʼ; диңгеҙ ʻмореʼ; күл ʻозероʼ; һыу ʻвода, водоём; рекаʼ; һаҙлыҡ ʻболотоʼ; тупраҡ ʻпочваʼ; туҙан ʻпыльʼ.
4. Дикие и домашние животные: бүре ʻволкʼ; төлкө ʻлисаʼ; айыу ʻмедведьʼ; кейек ʻдичьʼ; болан ʻоленьʼ; мышы ʻлосьʼ; ҡабан дуңгызы ʻкабанʼ; ҡуян ʻзаяцʼ; тейен ʻбелкаʼ; көҙән ʻхорёкʼ; һеләүһен ʻрысьʼ; кеш ʻсобольʼ; ҡондоҙ ʻбобёрʼ; аҫ ʻгорностайʼ; йомран ʻсусликʼ; сысҡан ʻмышьʼ; ҡомаҡ ʻкрысаʼ; һуҡыр сысҡан ʻкротʼ; ярғанат ʻлетучая мышьʼ; ат, йылҡы ʻлошадьʼ; айғыр ʻжеребецʼ; бейә ʻкобылаʼ; байтал ʻмолодая кобылаʼ; ҡолон ʻжеребёнокʼ; тай ʻжеребёнок на втором году, лончакʼ; үгеҙ ʻбыкʼ; һыйыр ʻкороваʼ; быҙау ʻтелёнокʼ; башмаҡ, тана ʻтёлка, нетельʼ; тәкә, һарыҡ тәкәһе ʻбаранʼ; һарыҡ ʻовцаʼ; бәрәс, ҡуҙы ʻягнёнокʼ; кәзә тәкәһе ʻкозёлʼ; кәзә ʻкозаʼ; эт ʻсобакаʼ; көсөк ʻщенокʼ; бесәй ʻкошкаʼ; тояҡ ʻкопытоʼ; йөн ʻшерстьʼ; ҡойроҡ ʻхвостʼ.
5. Дикие и домашние птицы: ҡош ʻптицаʼ; бөркөт ʻорёлʼ; ыласын ʻсоколʼ; ҡарсыға ʻястребʼ; ҡоҙғон ʻворонʼ; ҡарға ʻворонаʼ; сәүкә ʻгалкаʼ; һабан турғайы ʻжаворонокʼ; һандуғас ʻсоловейʼ; турғай ʻворобейʼ; ҡарлуғас ʻласточкаʼ; ағуна ʻкуропаткаʼ; күгәрсен ʻголубьʼ; һайыҫҡан ʻсорокаʼ; тумыртҡа ʻдятелʼ; һуйыр ʻглухарьʼ; аҡҡош ʻлебедьʼ; торна ʻжуравльʼ; ҡауҙы ʻаистʼ; селән ʻцапляʼ; тауыҡ ʻкурицаʼ; әтәс ʻпетухʼ; өйрәк ʻуткаʼ; ҡаҙ ʻгусьʼ; күркә ʻиндюкʼ; йомортҡа, күкәй ʻяйцоʼ; ҡанат ʻкрылоʼ; ҡауырһын ʻпероʼ; суҡыш ʻклювʼ.
6. Деревья, кустарники, травы, цветы: ағас ʻдеревоʼ; ҡыуаҡ ʻкустʼ; үлән ʻтраваʼ; сәскә ʻцветокʼ; тирәк ʻтопольʼ; имән ʻдубʼ; ҡайын ʻберёзаʼ; ҡарағай ʻсоснаʼ; шыршы ʻельʼ; уҫаҡ ʻосинаʼ; ерек ʻольхаʼ; ҡарағас ʻлиственницаʼ; тал ʻиваʼ; артыш ʻможжевельникʼ; миләш ʻрябинаʼ; муйыл, шоморт ʻчерёмухаʼ; еләк ʻягодаʼ; ҡайын еләге ʻземляникаʼ; күк көртмәле ʻголубикаʼ; ҡыҙыл бөрлөгән ʻкостяникаʼ; ҡара бөрлөгән ʻежевикаʼ; ҡамыш ʻкамышʼ; мүк ʻмохʼ; бәшмәк ʻгрибʼ.
7. Культурные растения и злаки: тары ʻпросоʼ; бойҙай ʻпшеницаʼ; арпа ʻячменьʼ; һоло ʻовёсʼ; яҫмыҡ ʻчечевицаʼ; шалҡан ʻрепаʼ; кишер ʻморковьʼ; сөгөлдөр ʻсвёклаʼ; кәбеҫтә ʻкапустаʼ; картуф, бәрәңге ʻкартофельʼ; һуған ʻлукʼ; һарымһаҡ ʻчеснокʼ.
8. Хозяйственная деятельность: һау- ʻдоитьʼ; бесән ʻсеноʼ; көтөүлек ʻпастбищеʼ; көт- ʻпастиʼ; көтөү ʻстадоʼ; аран ʻстойлоʼ; баҫыу ʻвозделываемое полеʼ; һабан ʻплугʼ; ур- ʻжатьʼ; сап- ʻкоситьʼ; ураҡ ʻсерпʼ; салғы ʻкосаʼ; көрәк ʻлопатаʼ; һәнәк ʻвилыʼ; көлтә ʻснопʼ; һалам ʻсоломаʼ; бөртөк ʻзерноʼ; беҙ ʻшилоʼ; туҡы- ʻткатьʼ; үр- ʻплести; витьʼ; илә- ʻпрястьʼ; еп ʻнитка, пряжаʼ; талҡы- ʻмять, трепатьʼ; күн ʻкожа (выделенная); юфтьʼ; кейеҙ ʻвойлокʼ; ҡыр- ʻскоблитьʼ; ҡайра-, сарла-, үткерлә-, ян- ʻточитьʼ; юн- ʻстрогатьʼ; сүкеш ʻмолоток, молотʼ; балта ʻтопорʼ; ҡаҙаҡ ʻгвоздьʼ; даға ʻподковаʼ; тимерсе ʻкузнецʼ; тимер ʻжелезоʼ; суйын ʻчугунʼ; баҡыр ʻмедьʼ; еҙ ʻлатуньʼ; алтын ʻзолотоʼ; көмөш ʻсереброʼ; ҡурғаш ʻсвинецʼ.
9. Дорога, транспорт: юл ʻдорога; путь; путешествиеʼ; һуҡмаҡ ʻтропаʼ; арҡан ʻарканʼ; бау ʻверёвкаʼ; эйәр ʻседлоʼ; йүгән ʻуздаʼ; өҙәңге ʻстремяʼ; арба ʻповозкаʼ; тәгәрмәс ʻколесоʼ; күсәр ʻосьʼ; туғын ʻободʼ; тәртә ʻоглобляʼ; һал ʻплотʼ; кәмә ʻлодкаʼ.
10. Жилище, дом, мебель, кухонная утварь: торлаҡ ʻжилищеʼ; өй ʻдомʼ; сатыр ʻшатёрʼ; түбә ʻкрышаʼ; ишек ʻдверьʼ; ҡапҡа ʻворотаʼ; тупһа ʻпорогʼ; тәҙрә ʻокноʼ; түшәк ʻложеʼ; мендәр ʻподушкаʼ; яҫтыҡ ʻперинаʼ; өҫтәл ʻстолʼ; ултырғыс ʻстулʼ; һауыт-һаба ʻпосудаʼ; ҡаҙан ʻказанʼ; таба ʻсковородаʼ; ҡалаҡ ʻложкаʼ; сәнске ʻвилкаʼ; сүмес, һоҫҡос ʻчерпакʼ; сынаяҡ ʻчашкаʼ; күнәк ʻведроʼ.
11. Пища, приготовление пищи: аш, аҙыҡ, ризыҡ, аш-һыу, аҙыҡтүлек, тәғәм, ниғмәт, ашамлыҡ ʻпищаʼ; эсемлек ʻнапитокʼ; ит ʻмясоʼ; май ʻжир, маслоʼ; һөт ʻмолокоʼ; һөз- ʻцедитьʼ; емеш ʻплод, фруктʼ; икмәк ʻхлебʼ; аш ʻсупʼ; бутҡа ʻкашаʼ; иҙ- ʻдавить, измельчатьʼ; тарт- ʻмолотьʼ; он ʻмукаʼ; ҡыҙҙыр- ʻжаритьʼ; бешер- ʻваритьʼ.
12. Одежда, украшения: ке- ʻнадеватьʼ; кейем ʻодеждаʼ; яға ʻворотникʼ; ең ʻрукавʼ; кеҫә ʻкарманʼ; итәк ʻподолʼ; ҡайыш ʻременьʼ; күлдәк ʻрубашка, платьеʼ; тун ʻшубаʼ; салбар ʻбрюкиʼ; бүрек ʻшапкаʼ; итек ʻсапогиʼ; алҡа ʻсерьгаʼ; балдаҡ, йөҙөк ʻкольцоʼ; ҡашлы йөҙөк ʻперстеньʼ; муйынсаҡ, мунсаҡ ʻожерельеʼ.
13. Части тела: сәс ʻволосʼ; баш ʻголоваʼ; ҡолаҡ ʻухоʼ; бит, йөҙ ʻлицоʼ; каш ʻбровьʼ; керпек ʻресницаʼ; күҙ ʻглазʼ; танау ʻносʼ; ауыҙ ʻротʼ; мыйыҡ ʻусы, усʼ; һаҡал ʻбородаʼ; ирен ʻгубаʼ; теш ʻзубʼ; муйын ʻшеяʼ; иң, яурын ʻплечоʼ; кәүҙә ʻтело; туловищеʼ; тире ʻкожаʼ; миң ʻродинка, родимое пятноʼ; ҡул ʻрукаʼ; аяҡ ʻногаʼ; бармаҡ ʻпалецʼ.
14. Субъекты родственных отношений: туған, ҡәрҙәш ʻродственникʼ; атай ʻпапаʼ; әсәй, инәй ʻмамаʼ; олатай; ҡартатай ʻдедушкаʼ; ҡартәсәй, өләсәй ʻбабушкаʼ; ағай ʻбрат (старший), дядяʼ; апай ʻсестра (старшая), тётяʼ; эне, ҡусты ʻмладший брат, братишкаʼ; һеңле ʻмладшая сестра, сестрёнкаʼ; ейән ʻвнукʼ; кейәү ʻзятьʼ; килен ʻсноха, невесткаʼ.
Источники:
